ЭКОНОМИКА

ორბელის წიგნის გაუჩინარების ამბავი გახსნილია

21.11.15 19:43


სექტემბრის მეორე ნახევარში ჩემი წიგნი „იოსებ ორბელის წიგნის გაუჩინარების საიდუმლობანი“ გამოდის. ამ ამბის წინასწარ დაანონსებას მე არ ვაპირებდი, მაგრამ ამის გაკეთება გაზეთ"Независимая газета"-ში პოლიტოლოგ ანტონ ევსტრატოვის პუბლიკაციამ „ყარაბაღის სამრეკლოები და მინარეთები“ (19.08.15) მაიძულა, რომელიც აზერბაიჯანულმა საზოგადოებრიობამ უკიდურესად მწვავედ აღიქვა.

მე რედაქციის მიმართ მადლიერებას გამოვხატავ, რადგან საშუალება მომეცა მკითხველისთვის, ევსტრატოვის მიერ გაშუქებულ თემებზე, ალტერნატიული მეცნიერული ხედვის მიწოდებისა.
საქმე ისაა, რომ ბოლო ათწლეულებში მსოფლიო მეცნიერულ სივრცეში სომხურ და მსოფლიო ისტორიოგრაფიათა შორის წყალგამყოფი გაჩნდა. განსაკუთრებით იგი შესამჩნევია სომეხ მეცნიერებსა და სხვა ქვეყნების მეცნიერებს შორის მეტადრე სომხური წარმოშობის. ხშირ შემთვევაში ასეთ სომხებს სასომხეთში ერის მტრებად აცხადებენ. ამის საგულისხმოა სომხური წარმოშობის ამერიკელი მეცნიერის რობერტ ჰიუსენის განცხადებაა: „ერევანში მარწმუნებდნენ, მოუთმენლადაც კი, რომ ჩვენ დასავლეთში არ უნდა დავიხარჯოთ გამოკვლევების ჩატარების მცდელობებზე და სჯობია სომხეთს ვემსახუროთ, თუნდაც იმით, რომ ხელახლა გამოვცემთ სხვა ენებზე იმას, რაც უკვე სასომხეთის მეცნიერებათა აკადემიის მიერ“.
ამგვარად გამოდის, რომ ჰიუსენს და სომხური წარმოშობის მსოფლიოს ათობით მეცნიერებს სასომხეთის მეცნიერებათა აკადემიის [პროპაგანდაში მონაწილეობა არ სურთ, პოლიტოლოგ ევსტრატოვმა კი მოისურვა. შედეგად, როგორც მოსალოდნელი იყო, მის სტატიაში მოყვანილი დასკვნები, მეცნიერულ ფაქტებისგან ზუსტად საპირისპიროდ განსხვავდება. დაახლოებით ისე, რომ მას დაეწერა 1941 წლის 22 ივნისს არა გერმანია საბჭოთა კავშირს დაესხა თავს, არამედ პირიქით. ამიტომ, „"Независимая газета"-ს მკითხველისადმი გამო, მათ რამდენიმე მეცნიერულ დასკვნას, დედნიდან ციტატებით, გავაცნობ. პირველწყარო კი, როგორც ცნობილია, ესაა ისტორიის მეცნიერების საფუძველთა საფუძველი, რომლის მყარ ფუნდამენტზე ის დგას. მე განსაკუთრებით მსოფლიო სახელების მქონე სომეხი ისტორიკოსების ციტატებს მოვიყვან, რომელნიც სომხური ოფიციალური ისტორიოგრაფიის პოსტულატებს სრულიად უარყოფენ.
მივმართავთ ცნობილ სომეხ საბჭოთა მეცნიერს იოსებ ორბელს, რომელიც შემდგომში სომხეთისსსრ-ს მეცნიერებათა აკადემიის პირველი პრეზიდენტი გახლდათ, ვისი სახელის ხსენებით ეს სტატია დავიწყე. 1919 წელს მან გამოაქვეყნა წიგნი „განძასარი და ჰავოცპთუკა“ და მყისვე მთელი ტირაჟი გაანადგურა. თითქმის 100 წლის მანძილძე ეს წიგნი დაკარგულად ითვლებოდა და მე მის მოძებნაში ძალ-ღონე არ დავიშურე. შედეგმაც არ დააყოვნა, წიგნი პეტერბურგის არქივებში ვიპოვე. ამ უცნაური ქმედების მიზეზები ჩემს კვლევაშია ნაჩვენები.
მაშ ასე, ორბელის წიგნი ისტორიის თემაზე მეცნიერების საწინააღმდეგო ნაფიქრალს მთლიანად უარყოფს. ორბელის მიერ ყარაბაღის ტაძრების შეგროვებული წარწერები, მათ შორის განძასარის მონასტერიდან, მიუთითებენ როგორც ალბანურ, და არა სომხური ეკლესიის ცენტრზე. ამაზე მოგვიანებით. ახლა კი ევსტრატოვის სტატიას მივუბრუნდეთ. მაშ ასე, როგორც ის წერს: „მონასტერი განძასარი შუასაუკუნეების სომხეთის ნამდვილ პოლიტიკურ ცენტრად იქცა“.
„მაშინ ეჩმიაძინი (ან ვაღარშაპატი) სად არის?“. პასუხი ძალზე მარტივია - 1000 კილომეტრების უკან მდინარე ევფრატის ნაპირებზე, შუასაუკუნოვან ვიზანტიაში, იქ, სადაც ცხოვრობდნენ სომხები ერივანის სახანოშიXV საუკუნის გადმოსახლებამდე. სწორედ, სომხური ეკლესიის მსახურების მიერ შეძენილი მიწის ნაკვეთები, ტერიტორიები, მათ შორის ერივანიც, სადაც ისინი სახლდებოდნენ, ყველა დოკუმენტზე აზერბაიჯანია აღნიშნული, და არა სომხეთი.
აი, ასეთი მოკლე ანტიმეცნიერული ფრაზა გამოუვიდა ბატონ ევსტრატოვს. ახლა კი ვრცლად ზოგიერთ რამეზე.
საქმე ისაა, რომXV საუკუნემდე სომხური სასულიერო ცენტრები, მათ შორის ვაღარშაპატიც, მცირე აზიაში მდებარეობდნენ, სადაც, საკუთრივ, სომხები ცხოვრობდნენ. ვიზანტიური იმპერიის დაცემის და კონსტანტინოპოლის აღების მოლოდინში ოსმალების მიერ, სომეხი სასულიერო პირები მფარველობას აზერბაიჯანული სახელმწიფოს ყარა-კოიუნლუს მმართველებთან ეძებდნენ, რომელნიც ოსმალებთან ბრძოლის ჩარჩოებში სომხური ეკლესიის გაძლიერებაში დაინტერესებულნი იყვნენ. ამგვარად, ყარა-კოიუნლუს მმართველებმა სომხურ ეკლესიას კავკასიაში, აზერბაიჯანში, სოფელ უჩქილისაში, ამჟამინდელ ეჩმიაძინში, გამოუყეს თავშესაფარი, რასაც არა ერთი საბუთი ადასტურებს.
უფრო მეტიც, სომხების ამჟამინდელი სასულიერო ცენტრი - ეჩმიაძინის კათალიკოსათი - ალბანური ეკლესიის ნამსხვრევებზეა აგებული, რომელიც შუა საუკუნეებში დაკნინებამდე, სამი ტაძრიდან შედგებოდა. აქვე უნდა ითქვას, რომ უჩქილისა აზერბაიჯანულად „სამ ეკლესიას“ ნიშნავს.
და საბუთები ამის თაობაზე არა სადღაც ინახება, არამედ თვით სომხეთში, მათენადარანის ფონდებში, სომხური ეკლესიის შუასაუკუნეების ხელნაწერებში.სომეხი მეცნიერი აკოპ პაპაზიანი 1950-1960 წლებში ამ არქივებში მუშაობდა და თავის მრავალტომეულ ნაშრომში „მათენადარანის სპარსული საბუთები“, აზერბაიჯანელ შახებზე ყარა-კოიუნლუსზე, აქ-კოიუნლუსზე და სეფევიდებზე მიუთითებს, რომელთა მართველობა XIV - XVII ისტორიულ პერიოდს მოიცავს. მას მოყავს უამრავი ნასყიდობის ქაღალდები და საბუთები, რაც იმ დროს სომეხური ეკლესიების მიერ მიწების შესყიდვის უზარმაზარ მასშტაბებზე მეტყველებს. ქვემოთ მოვიყვანთ ფრაგმენტს სოფელ ვაღარშაპატის ერთ-ერთ სიგელიდან, რომელიც ჩვენს წელთაღრიცხვამდე 1428 წლით არის დათარიღებული და რომრლიც ამჟამად ეჩმიაძინის ბიბლიოთეკაში ინახება. „...ეს (ვაღარშაპატი -ფ.ა.)... - სოფლის, სახელად უჩქილისა, ნახნე ქიარბისსოფლების, ერთი მესამედია, რომელიც ქვეყნა აზერბაიჯანში მდებარეობს.
შემდეგ სოფელ უჩქილისას ნასყიდობის ქაღალდში, რომელიც 2 წლით მოგვიანებით1430 წლით დათარიღებული არის, ის უქვე ვაღარშაპატად, მონასტერი კი ეჩმიაძინად გადარქმულია. კერძოდ, წერია, რომ სარუ მელიქმაშეიხ სეიდ-ბეგის ალ საიდისრწმუნებულმა მიჰყიდა „ქეთილშობილური ქრისტიანული რელიგიის პატრიარქს, მუტავალი უჩქილსის ხალიფს გრიგორს სოპფელ უჩქილსის მესამედი მიჰყიდა, რომელიც ქვეყანა აზერბაიჯანის ვილაიეთ ჩუხურ სადის დაქვემდებარებაში არის“.
როგორც ვრწმუნდებით, პირველწყაროებში ეს მიწები, როგორც ქვეყანა აზერბაიჯანი, არის მოხსენიებული. საინტერესოა, საბუთის თარგმნისას სომეხ მეცნიერ პაპაზიანს რამე ხომ არ აერია? ევსტრატოვისა და ოფიციალური სომხური ისტორიოგრაფიის მიხედვით ხომ, საბუთებში სომხეთი უნდა ფიგურირებდეს, რომლის პოლიტიკურ და სულიერ ცენტრად უნდა იყოს განძასარი, და არა აზერბაიჯანი.
სიტყვამ მოიტანა, სომხური ისტორიოგრაფიის და პროპაგანდის თანახმად, მდინარე არაკსის ჩრდილოეთით არანაირი აზერბაიჯანი, ისევე როგორც აზერბაიჯანელები არ არსებობდა. ოფიციალური ერევანის თანახმად, ჩვენი ხალხს აზერბაიჯანელები მხოლოდ სტალინის დროს 1936 წელს დაერქვა.
აქაც უამრავი პირვველწყაროა, მაგრამ ამ შემთხვევაში რამოდენიმე ციტატის მოყვანაც იქნება საკმარისი, რომ ეს იდეოლოგემებიც განვაქარწყლოთ. საკმარისია იმის თქმა, რომ რუსეთის იმპერატორები პეტრე I,პეტრე II და პავლე I, თავიანთ ბრძანებულობებსა და ხელშეკრულებებში, ირანის იმპერიის მიწების დაყოფის დროს, აზერბაიჯანის ტერიტორიების ჩამონათვალი მოყავდათ, მათ შორის ერივანი, არაბაღი, ნახიჩევანი და სხვა.
რუსი დიპლომატი და პოეტი ალექსანდრე გრიბოედოვი XIX საუკუნის დასაწყისში ცნება „აზერბაიჯანელზე“ მიუთითებს. 1827 წლის დეკემბერში იგი წერდა: “ადირბიჯანელების აჯანყებისგან შეკავებისთვის...“.
აკადემიურ ლიტერატურაში ეთნონიმი „აზერბაიჯანელები“ XIX საუკუნიდან სხვადასხვა ფორმებში გამოიყენებოდა. ბროკგაუზის და ეფრონის ენციკლოპედიური ლექსიკონი კავკასიისა და ჩრდილოეთ ირანის თურქ მოსახლეობას „აზერებეიჯნებს“ ან „ადერებეიჯნებს“ უწოდებს. კერძოდ, ენციკლოპედია „ადერებეიჯნებს“ თურქული ოხახის ცალკე ხალხად მოიხსენიებს და მის ანტროპოლოგიურ, ენობრივ, კულტურულ და გარეგნულ სხვაობებზე მიუთითებს. „ირანის ტიპის თურქები - სპარსელი და კავკასიური ადერებეიჯნები“. ანუ მდინარე არაკსის სამხრეთით (სპარსული), ჩრდილოეთით კი (კავკასიური).
მაშასადამე,ჩამოვყალიბდით, რომ დღევანდელი სომხეთის და მთიანი ყარაბაღის ტერიტორიას და იქ მცხოვრებს ხალხს, აზერბაიჯანი და აზერბაიჯანელები ეწოდებოდა.
რადგან ბატონი ევსტრატოვი, ისევე, როგორც სომხური პროპაგნდა, ამ ხალხის ქმნილებებს დაჯინებულად სპარსული არქიტექტურისა და კულტურის ნიმუშებს უწოდებს, მაშინ მათი ლოგიკის თანახმად, ამ ხალხსაც სპარსულად უნდა ემეტყველა.
თუმცა, იგინი კვლავაც უნდა განავაწყენოთ. რა თქმა უნდა, აზერბაიჯანული ენა არსებობდა! უფრო მეტიც, საუკუნეების მანძილზე კავკასიის ხალხებისთვის, წინა და მცირე აზიაში ეთნოსებს შორის ურთიერთობების ენა იყო. იმის შესახებ, რომ აზერბაიჯანული ენა lingua franca იყო მთელ კავკასიაში, რუსეთის მეფის წყაროებიდან შეიძლება დავრწმუნდეთ. კავკასიაში მრავალი წელი ნამსახურევი რუსეთის არმიის პოლკოვნიკი რუნოვსკი თავის 1862 წლით დათარიღებულ პატაკში მოახსენებს: „ყველაფერი ეს თათრულ (ადერბეჯანულ) და არაბულ ენებზე არის თარგმნილი. შესაძლებელია პოპულარული სახით და მთებში გავრცელებული, რა თქმა უნდა სასურველი საზოგადოების თაობაზე, ყოველგვარი ეჭვის გარეშე ძალიან მალე სასურველ შწდეგებს მოიტანს“.
ბროკგაუზის და ეფრონის 1894 წლის ენციკლოპედიურ ლექსიკონში აღნიშნულია, რომ კასპიის ზღვის აღმოსავლეთი ნაწილი და მიმდებარე რაიონების თურქული ტომებით არია დასახლებული, რომ კავკასიურხალხებმა, კერძოდ კი, თაბასარანელებმა. მათი კილო აითვისეს და „ადერბეიჯანულ კილოს“ გამოიყენებენ. ენციკლოპედიაში აღინიშნება, რომ: „ეს თურქული კილო, რომელიც სპარსული ენის ძლიერი გავლენა გადაიტანა, ადერბეჯანული გახლავთ...“. ესეიგი გამოდის, რომ აზერბაიჯაული ენა თავიდანვე თურქული იყო და უკვე მოგვიანებით სპარსული ენის გავლენის ქვეშ მოექცა.
ამგვარად, რუსული და მსოფლიო პირველწყაროები კავკასიასა და ირანში ერთეულს სახელად „აზერბაიჯანელები“ აფიქსირებს, რომელნიც აზერბაიჯანულად მეტყველებენ და ასევე ტერიტორიები სახელად „აზერბაიჯანი“, სადაც ოდითგანვე სამხრეთ კავკასიის უზარმაზარი ტერიტორიები შედიოდნენ, მათ შორის, ერივანი, ყარაბაღი, ნახიჩევანი და სხვა რეგიონები.
მეორეს მხვრივ, დღეს არის ქვეყანა სომხეთი, რომლის ისტორიოგრაფია ყოველივე ამას უარყოფს. სადაც საზოგადობრიობას, როგორც საკუთარ, ასევე მსოფლიოს, სიურრეალისტურ, მეცნიერების სრულად მაიგნორირებელ სურათს, ჩაგონებენ. ასეთი ისტორიის წარმოდგენით,ეს როგორ არ უნდა სცემდე მათ პატივს! ამიტომ, მე კიდევ ერთხელ ვუხდი მადლობას "Независимая газета"-ს იმისთვის, რომ მოგვეცა საშუალება სომხურ და მსოფლიო საზოგადოებრიობას მათთვის აქამდე უცნობ ალტერნატიული აზრის, პირველწყაროებიდან ციტატების მიწოდების საშუალება მოგვეცა. მერე კი მივცეთ მათ საშუალება თავად გადაწყვიტონ ოდითგანვე იყო თუ არა ასეთი ხალხი, როგორც აზერბაიჯანელები. მეტყველებდა თუ არა ეს ხალხი აზერბაიჯანულ ენაზე? ერქვა თუ არა ქვეყანას, სადაც დღეს სომხეთია განლაგებული - აზერბაიჯანი? დიახ, ის საპარსეთის შემადგენლობაში იმყოფებოდა, ისევე, როგორც შემდეგ საბჭოთა კავშირის შემადგენლობაში, მაგრამ მას ყოველთვის აზერბაიჯანი ერქვა. მაგალითად, საბჭოთა კავშირში ყოფნის დროს, მე მაინც აზერბაიჯანელი ვიყავი, აზერბაიჯანულად ვსაუბრობდი, რესპუბლიკა აზერბაიჟანში სახელმწიფო ატრიბუტებით, როგორიცაა, პარლამენტი, ჰერბი, ჰიმნი, დროშა, საკუთარი საგარეო ურთიერთობათა სამინისტროთიც კი. სიტყვამ მოიტანა, სპარსეთის შემადგენლობაში აზერბაიჯანული ერივანის სახანო სახელმწიფო ატრიბუტებით აღჭურვილი იყო, საკუთარი ჯარისდა საკუთარი ფულის ქონითაც კი. ამასთან, მაშინ აზერბაიჯანში სპარსულად სულაც არ მეტყველებდნენ, როგორც მერე ჩვენ რუსულად. ამიტომაც ერივანის ციხესიმაგრის აღებისას რუსი ჯარისკაცები თარჯიმნებს არა სპარსულიდან და სომხურიდან, არამედ, თათრულიდან (რუსეთში აზერბაიჯანულ ენას ასე უწოდებდნენ).
ეს ფაქტი რუსულ „1858 წლის სამხედრო ენციკლოპედიურ ლექსიკონში“ დასტურდება: „გენერალ-ლეიტენანტი კრასოვსკი თათრული ენის მცოდნე მოხელესთან ერთად, პირადად მოუახლოვდა ქალაქის ჭიშკარს და მათი გაღება ბრძანა.
მაგრამ ორბელის წიგნს დავუბრუნდეთ. იგი ევსტრატოვის, უფრო სწორად სომხური ისტორიოგრაფიის, პოსტულატს სრულიად უარყოფს. იმის შესახებ, რომ განძასარი სომხეთის პოლიტიკურ ცენტრად იყო. წიგნი ადასტურებს, რომ ყარაბაღის ადრეული ქრისტიანული მემკვიდრეობა კავკასიური ალბანეთის მემკვიდრეობასა და ისტორიას ეკუთვნის, რომელიც ადრეული შუა საუკუნეებიდან მნიშვნელოვან პოლიტიკურ და რელიგიურ ფაქტორად კავკასიაში და მათ შორის ყარაბაღშიც იყო.
იოსებ ორბელის მიერ საკუთარი წიგნის მთლიანი ტირაჟის განადგურების ერთ-ერთ მთავარ მიზეზეად იყო სწორედ ის, რომ იგი გამოვიდა 1919 წელს სომხეთსა და აზერბაიჯან შორის მთიანი ყარაბაღისთვის ომის დროს, ანუ უდროო დროს. საქმე ისაა, რომ სომხეთმა 1918 წელს ტერიტორიული პრეტენზიები საქართველოსაც (ახალქალაქზე და „ბორჩალოზე“ (ქვემო ქართლი) და აზერბაიჯანსაც (მთიან ყარაბაღსა და ნახიჩევანზე) წარუდგინა. ყველაზე სისხლისმღვრელი ომი ყარაბაღზე აღმოჩნდა, რომელიც 1920 წლამდე გაგრძელდა.
იმ მომენტისთვის ორბელმა თავისი წიგნი უადგილოდ გამოსცა, სადაც სომხურ ეკლესიას უძველესი ალბანური წარწერების დამახინჯებასა და მითვისებაზეა საუბარი. წიგნი„განძასარი და ჰავოცპთუკა“-ს წინასიტყვაობაში იგი აღნიშნავს, რომ განძასარის თარგმანთან და წარწერწბის განმარტებებთან ყველაერში არ ეთანხმება, რომელნიც XIX საუკუნის შუაში და ბოლოს შესრულებულნი არიან მაკარ ბარხუდარიანცის და სხვების მიერ, ანუ სომხური ეკლესიის მიერ. ორბელი ამასთან წერს: „წარწერების გადაწერის დროს ხელთ მქონდა სულ ახალი, თუმცა, არც თუ ისე საუკეთესო გამოცემა ეპ. მაკარის (ბარხუდარიანცის) ხაჩენის წარწერების განმარტებით. და თუ მე კითხვის დროს აზრთა სხვადასხვაობა მაქვს, ეს გააზრებულია“. იგი აქცენტებს აკეთებს იმაზე, რომ ეცადა შეესწორებინა „უზუსტოებები, ზოგჯერ ძალიან დიდ, ძველ გამოშვებებში, ყოველ შემთხვევაში, ვცდილობდი ტექსტის უცვლელად დატოვების...“
ასევე თავის წიგნში ორბელი წუხს, რომ არაერთ გზის ბარბაროსულად ჩატარებული რემონტები და გადაკეთებები, რომელიც ბოლოს 1907 წელს, ადრე კი -სომეხი სასულიერი პირებსა და მეცენატებს მიერ გაკეთებული იყო, უძველესი წარწერების განადგურება გამოიწვია. იგი წერს, რომ „1907 წელს ეკლესიის კარიბჭე ბარბაროსულ რემონტს დაექვემდებარა, შედეგად კი წარწერების საკმაოდ დიდი ნაწილი შეილახა“, რაც განძასარის ალბანური დამწერლობის მიმართ ვანდალიმზე მიუთითებს. ამიტომ არ არის გასაკვირი, რომ ორბელის ამ ნაშრომმა დღის შუქი ვერ ნახა. რადგან მის მიერ შეგროვებული წარწერები და, რაც მთავარია, მის მიერ გამოთქმული მოსაზრებები, სომხური ეკლესიის - ყარაბაღის და მისი ეკლესიების „ძველი სომხური კულტურული მემკვიდრეობის“ თაობაზე - მთავარ პოსტულატებს ეწინააღმდეგებოდნენ. ორბელმა ხაჩენში ათასზე მეტი წარწერა მოაგროვა, ბევრი მათგანი პირველად იყო აღმოჩენილი და აღწერილი მის მიერ. მეცნიერი გაკვირვებას გამოთქვამს, რომ სომხური ეკლესიის მანამდე წარგზავნილ მკვლევარებმა ეს წარწერები „ვერ დაინახეს და ვერ აღწერეს“. ეს კი იმას ნიშნავს, რომ სომხური ეკლესია ალბანური ძეგლებიდან წარწერებს შერჩევით აგროვებდა. ორბელი აღნიშნავს, რომ სოფელ ვანკს, რომლის ახლოსაც მდებარეობს განძასარის სამონასტრო კომპლექსი, ადრე ახვანკი ერქვა და ასეთი დასახელება კავკასიის 1895 წლის სტრელბიცკის ხუთ ვერსტიან რუკაზე არის აღნიშნული. „ახვანკი“ ალბანს ნიშნავს, რაც პირდაპირ ალბანურ მოსახლეობასა და ამ მხარის აღმსარებლობაზე მეტყველებს.
სავსებით გასაგებია, რომ ორბელის ამგვარი დასკვნები სომხეთის ინტერესებს ძირს უთხრიდნენ, რომელმაც ტერიტორიული პრეტენზიები აზერბაიჯანს წარუდგინა „ძირძველი სომხური“ მთიანი ყარაბაღის მიწების გამო. ასე რომ, სწორედ სომხეთის მთავრობამ აიძულა ავტორი საკუთარი წიგნის მთლიანი ტირაჟის განადგურება. აი როგორი ზეწოლის ქვეშ ყოველთვის იმყოფებოდნენ და იმყოფებიან სომეხი მეცნიერები, რომელნიც სომხეთისა და მთიანი ყარაბაღის ისტორიას სწავლობენ. ამასთან საკუთარი მოსაზრებების თავისუფლება მათ XX საუკუნის შუამდე შეინარჩუნეს.
დღეს კი მათი ნაშრომები ევსტრატოვის სტატიას უფრო გვაგონებენ. მათში ისტორიული ფაქტები ყირაზე დგება.
დღეს (მათი მიხედვით) აზერბაიჯანული კულტურის და არქიტექტურის ყველა ნიმუშს სპარსულ მემკვიდრეობას უწოდებენ, ალბანური არქიტექტურის და ისტორიის ძეგლებს კი - სომხურს.

Прочитано : 1


Напишите комментарии

(В своих комментариях читатели должны избегать выражения религиозной, расовой и национальной дискриминации, не использовать оскорбительных и унижающих выражений, а также призывов, противоречащих законодательству .)

Публиковать
Вы можете ввести 512 символов

Новостная Лента